BIOS Üzerine Temel Bilgiler

Bilgisayarınızda hangi işletim sistemi yüklü olursa
olsun, aslında arka planda çalışmakta olan bir işletim sistemi daha var.
Mavi ekran vermeden, göçmeden, cihaz sürücüsü istemeden sessiz sedasız
işini yapan bu alçak gönüllü işletim sisteminin, bilinen adı ile BIOS’un
ne olduğunu gelin birlikte öğrenelim






Bilgisayarın ayrılmaz bir parçası olduğu halde, hep arka planda kalan,
acemileri “aman kurcalama, bozarsın” diye korkuttuğumuz şu BIOS, aslında
o kadar da karmaşık bir şey değil. Üstelik, bir kere BIOS’a hakim
oldunuz mu, sisteminize ince ayar çekmek yada sorun gidermek için
yapabilecekleriniz de fazlasıyla artıyor.

BIOS kelimesi bir kısaltma, uzun hali ise Basic Input/Output System,
yani Temel Giriş/Çıkış Sistemi. Temelde BIOS bir program, ama
bilgisayarımıza yükleyip çalıştırdığımız diğer programlardan yerleştiği
yer ve işlevleri açısından farklı.


Öncelikle, BIOS sisteminizin ayrılmaz bir parçası, sisteminizi
kapatsanız da, diskinizi formatlasanız da BIOS yerli yerinde duruyor.
Bunun nedeni de, BIOS’un diskte değil, anakart üzerine monte edilmiş,
salt okunabilir bir ROM bellek yongasında kayıtlı olması. Sadece
okunabilir desek de, BIOS’un kayıtlı olduğu yongaya yeni bir BIOS
yüklemek mümkün, ama bu konudan daha sonra bahsedeceğiz.

BIOS yazılımı, diğer yazılımlarınızın aksine dilerseniz
vazgeçebileceğiniz bir opsiyon değil, sistem çalıştığı anda çalışmaya
başlayan, sistemin temel bir yapı taşı. Dahası, BIOS tam olarak
sisteminize göre ayarlanmış bir yazılım, bu nedenle de her anakartın
BIOS’u kendine özel.

En yeni, en modern PC’lerdeki BIOS’lar bile aslında çok eski yazılımlar.
BIOS’un çekirdek fonksiyonları 1981’de çıkmış olan IBM PC’ye dayanıyor
ve bu fonksiyonlar halen değişmiyor, sisteminiz ne kadar yeni olursa
olsun.

BIOS’un büyük kısmı, sisteminizi ilk açtığınızda çalışır, görevini
tamamlar ve işletim sisteminiz görevi devraldığında BIOS sessizce kenara
çekilir. Buna rağmen görevi bitmiş sayılmaz, çünkü sistemin çok
derinlerindeki kimi işlevler ve enerji tasarruf fonksiyonları hala
BIOS’un sorumluluğundadır. Sisteminizde bir sorun çıkmadığında, yada
yeni taktığınız bir donanım, başka bir donanım ile çakışmadıkça BIOS’un
arka planda çalıştığını farketmezsiniz bile.

Bir kullanıcı olarak BIOS’un sizi en çok ilgilendirecek kısmı, aslında
normalde BIOS’un bir fonksiyonu olarak da düşünülmemiş olan System Setup,
yani Sistem Ayarları kısmıdır. Bir çok ekrandan oluşan bu ayar
sisteminde, sisteminizin bir çok parçasına erişebilir, işlemci ve bellek
hızından, modeminizin kullandığı IRQ’ya kadar her detaya
hükmedebilirsiniz.

Bu yazıda hem BIOS’un nasıl çalıştığından bahsedeceğiz, hem de Setup
ekranının bazı merak edilen ama pek bilinmeyen seçeneklerinin ne işe
yaradıklarını göreceğiz.



BIOS Nasıl Çalışır?



İlk olarak tasarlandığında BIOS’un 4 fonksiyonu
vardı: Sisteminiz her açıldığında, temel bir donanım kontrolü yaparak
bir arıza olup olmadığını tespit etmek (Power On Self Test – POST),
sistem çalıştıktan sonra RAM belleği devamlı olarak tazelemek (bu, artık
yonga seti tarafından gerçekleştiriliyor).

Diğer iki temel fonksiyondan biri, sistem açıldığında bazı ufak RAM
bloklarını rezerve edip, bu bloklara sisteminiz hakkında bilgiler
yazmak. Bunun amacı da, yazılımlarınızın sisteminizdeki donanımlar
hakkında bilgi sahibi olabilmesi, örneğin bir yazılımın, bellekteki
belli bir alana bakarak kaç GB’lık bir disk kullandığınızı ve kaç tane
diskinizin olduğunu anlayabilmesi. Bu bloklara BIOS Data Area deniyor.

Temel BIOS işlevlerinden sonuncusu ise, yazılımlarınızın donanımınız ile
iletişebilmesini sağlamak, böylece adını aldığı işlemi, temel
giriş/çıkış işlevlerini gerçekleştirmek.

Günümüzde, gelişmiş işletim sistemleri BIOS’un yaptığı bir çok işi
üzerlerine almış durumdalar. BIOS hala var ve temel işlemler için
gerekli, ama işletim sistemleri çoğu BIOS parametresini de es
geçebiliyorlar. Örneğin, BIOS’un Setup ekranına girip, sisteme takılı
disklerinizden birisini devre dışı bıraksanız da, Windows’a girdiğinizde
diskin yerli yerinde olduğunu görebiliyorsunuz.



Sistem Açılırken



BIOS’un ilk işlevi, sistemin açılmasını sağlamak.
Eğer işlemcinize bir şeyler yapmasını söylemezseniz, anakartınızın
üzerine kendi başına, bir şey yapmadan çalışıp duracaktır. Oysa BIOS,
işlemcinize ilk temel komutları vererek, sistemin açılış sürecini
başlatır. POST işlemi tamamlandıktan sonra da kontrolü diğer programlara
bırakır. Bu sayede PC’lerimizin evrensel olması sağlanır, yani işletim
sistemine özel BIOS’a gerek kalmaz. BIOS işini yapıp kontrolü devreder,
ondan sonra işi ister Windows XP devralır, ister Linux, ister BeOS.


Şu CMOS Denilen Şey?



Bazı yerlerde “CMOS Setup” yada “CMOS’u sıfırladım”
gibi ifadeler okumuş, duymuş olabilirsiniz. BIOS derken şimdi nereden
çıktı bu CMOS, gelin bakalım.

Biraz önce söylediğimiz gibi, BIOS, sadece okunabilir bir ROM bellek
yongasında kayıtlıdır. Bu durumda, BIOS’da yaptığınız ayarları kaydetmek
için bir yer gerekiyor tabii ki. İşte CMOS burada devreye giriyor. CMOS,
uzun ismi Complimentary Metal Oxide Semiconductor olan bir bellek
çeşidi. BIOS’un ayar ekranlarına girip yaptığınız değişiklikler, bu CMOS
yongasına kaydediliyor. Sistem kapatıldığında yonganın içindeki bilgiler
kaybolmasın diye de anakartınızın üzerinde bir pil var, bu pil CMOS
yongasını yıllarca besleyebiliyor. Hani bazen kullanıcıların “BIOS,
yaptığım sistem ayarlarını kaydetmiyor, sistem her açıldığında ayarlar
sıfırlanıyor” şikayetlerini duyarsınız. İşte bu şikayetlerin nedeni ya
CMOS’un arızalı olması, yada pilin bitmiş olması nedeni ile içine
kaydedilen bilgileri unutması.





Gigabyte’in anakartlarında BIOS’u saklamak bir değil iki tane Flash ROM
yongası var. Birisi bozulursa, diğeri işi devralıyor.


BIOS’u sıfırlamak;



Kimi zaman kullanıcılara BIOS Setup’da yanlış bir
ayar yaparlar ve sistemleri açılmaz olur. İşte o zaman “BIOS’u sıfırla”
diye akıl veririz. Aslında önerdiğimiz şey BIOS’un sıfırlanması değil,
bunu yapabilseydik sistemimiz çalışmaz olurdu. Burada kastedilen şey,
BIOS ayarlarının kaydedildiği, az önce tanıttığımız CMOS’un içerdiği
verileri sıfırlamak, sistemin varsayılan ayarlar ile açılmasını
sağlamak.

Güncel anakartların üzerinde “CMOS Clear” yada “CLR RTC” gibi
etiketlenmiş bir köprü bulunur, bu köprü genelde BIOS’un kayıtlı olduğu
Flash ROM yongasının yakınındadır. Bu köprünün yerini bulmanın en kolay
ve garantili yolu, anakartınızın kitapçığına başvurmaktır. Bu köprüyü
kapattığınızda, yani jumper dediğimiz ufak parça yada bir tornavida ucu
yardımızla içi ucu birleştirdiğinizde, CMOS’da kayıtlı tüm bilgiler
gider, sisteme yaptığınız bütün ince ayarlar sıfırlanır.






Anakartınızın üzerindeki saat pili, sistem kapansa bile CMOS
bilgilerinin silinmemesini sağlıyor.

Hemen yanındaki sarı renkli jumper’ın konumunu değiştirmeniz, CMOS’un
içindeki tüm bilgilerin silinmesine neden olacaktır.


BIOS’a Erişim;



BIOS’un sahip olduğu sistem ayar ekranlarına erişimin
en yaygın yolu, sisteminiz açılırken DEL tuşuna basmak. Zaten sisteminiz
açılırken beliren “Press DEL to enter Setup” yazısı mutlaka gözünüze
takılmıştır, işte o yazı size BIOS’a girişin yolunu gösteriyor. Kimi
anakartlarda Setup ekranına ulaşmak için DEL tuşu yerine ESC, F1 yada F2
tuşlarına basıldığı da oluyor, ama en yaygın yöntem DEL tuşuna basmak.






Güncel bir anakartın standart açılış ekranı. Bu noktada PC’yi kontrol
etmekte olan olan şey BIOS.

İşte bu ekranda DEL tuşuna basmanız, sizi System Setup menülerine
ulaştıracaktır.


Bazı Gizemli BIOS Ayarları;



BIOS’un System Setup ekranlarında bütün ayarları bu
kısıtlı sayfalarda aktarmak mümkün değil. Biz bütün ayarları sıralamak
yerine, çok sık rastlanan, ama ne işe yaradıkları tam bilinmeyen,
üzerlerinde bazı efsaneler dolaşan bazı gizemli ayarlardan bahsetmek,
onların ne işe yaradıklarını anlatmayı tercih ediyoruz.




• AGP Aperture Size: BIOS ayarlarının en çok tartışılanlarından biridir
AGP Aperture Size. Çoğu zaman, performansa büyük etkisi olduğu yolunda
yada belleği tükettiği yönünde yanlış inanışlar vardır. Oysa durum böyle
değil. AGP sistemi sayesinde, ekran kartınız, sistem belleğinizin bir
kısmını sanki kendi üzerindeki bellekmiş gibi kullanabilir. İşte AGP
Aperture Size, ekran kartının sistem belleğinin ne kadarını kendisi için
kullanabileceğini belirliyor. Yanlış anlamayın, burada belirlenen bir
limit, yani bu miktarda belleği direkt olarak bloke etmiyorsunuz. Ekran
kartı, bu miktara kadar olan bellek alanına gerek duyarsa
ulaşabileceğini anlıyor bu limit sayesinde. Örneğin ekran kartınızda
64MB bellek var, Aperture Size olarak da 64MB seçerseniz, uygulamalar
sistemde toplam 128MB grafik belleği olduğunu düşünüyorlar. AGP Aperture
Size’ın performansa etkisi olduğu iddia edilsede, bu etki günümüz
uygulamalarında ciddi düzeyde değildir. Tek dikkat edeceğiniz şey,
miktarını ekran kartınızın RAM miktarından az, sisteminizdeki bellek
miktarından ise fazla tutmayın.



• AGP Driving Control: Özellikle AMD işlemciler için tasarlanmış
anakartlarda çok rastlanan bir ayardır. Bu ayar üzerinde de efsaneler
dolaşır, kullanıcılara “filanca değere getirirseniz daha iyi olur” gibi
asılsız tavsiyelerde bulunulur. Oysa gerçekte, ekran kartınızı
çalıştırmakta bir sorun yaşamadığınız sürece bu değerle oynamanıza gerek
yoktur.



• Power On After AC Failure: Bazı kullanıcılarımız “sabah kalktım ki
sistem kendi kendine açılmış, nasıl olur” diye sorularlar. Bu işin sırrı
işte bu seçenekte gizli. İsminin “PWR On After PWR Loss” gibi çeşitli
varyasyonları olabilen bu seçenek, sistemin bağlı olduğu şehir elektriği
kesilir, sonra yine gelirse sistemin kendi kendine çalışmaya başlayıp
başlamamasını ayarlar. Eğer bu seçeneği “On” yada “Enabled” yaparsanız,
elektrik kesilip tekrar geldiğinde sistem kendi kendine açılır, siz de
sistemi çalışır durumda bulursunuz. Yeni anakartlarda bu madde için bir
de Previous State seçeneği var. Bunu seçerseniz, elektrik kesildiğinde
sistem çalışıyorsa, elektrik geldiğinde yeniden çalışmaya başlar,
kesinti olduğunda sistem kapalıysa, elektrik geldiğinde de kapalı kalır.




• Floppy Mode 3 Support: Her BIOS’da bulunan, ama ne işe yaradığını
kimsenin bilmediği bir seçenektir. Bu özellik, sadece Japonya’da yaygın
olan, 1.2MB’lık bir 3.5” disket formatını desteklemekte kullanılır.
Bizler için hiç bir önemi ve anlamı yok.




• VGA Palette Snooping: Her BIOS’da olan, ama ne işe yaradığı bilinmeyen
bir diğer ayar. Sadece çok eski video yakalama (capture) ve MPEG oynatma
kartları tarafından kullanılır ve bu kartların, ekran görüntüsünü
yakalamasını sağlar. “Disable” durumda bırakın, çünkü günümüzde hiç bir
anlamı yok.



• Virus Warning: Çoğu BIOS’da rastladığımız bu seçenek, sanıldığının
aksine bir dahili virüs koruması değil. Evet, bu seçeneği
aktifleştirdiğinizde bir uygulama sabit diskinizin boot sektörüne yada
partiton tablosuna yazmaya kalkıştığında anakartınız alarm verir, ama bu
her zaman virüs demek değildir. Örneğin, bu seçenek aktif olduğunda
Windows kurmaya çalıştığınızda da virüs uyarısı alırsınız. Windows 95
ilk çıktığında yayılan “bu işletim sistemi virüslü, kurmaya kalktım
sistem alarm verdi” efsanesi işte buradan çıkmıştı. Sanıldığının aksine,
sisteminizin genelini virüslere karşı korumak gibi bir özelliği de
yoktur, dolayısıyla bu seçeneği aktif hale getirip, sisteminizi
virüslere karşı tamamiyle güvende zannetmeyin.



• Paralel Port Mode: Yazıcınızı ve tarayıcınızı bağladığınız paralel
port (LPT diye geçer) için bu ayar yine her BIOS’da bulunur. Standart,
ECP ve EPP seçeneklerini görebilirsiniz. Standart, en eski haliyle, tek
yönlü paralel bağlantıdır, sadece PC yazıcıya veri gönderebilir, yazıcı
PC’ye veri yollayamaz. Günümüz yazıcılarından çoğu bu ayar ile çalışmaz
“Bidirectional Connection Required” uyarısı ile iki yönlü iletişim
yapabilecek bir paralel porta ihtiyaç duyduklarını belirtirler. Bu
gerekliliği, ayarı ECP yada EPP seçeneklerinden birisine getirerek
karşılayabilirsiniz, ECP’ye getirmeniz önerilir. EPP, Enhanced Paralel
Port demektir ve Intel, Xircom, Zenith gibi firmalar tarafından
oluşturulmuş bir standarttır. ECP, Extended Capabilities Port demektir,
Microsoft ve HP tarafından yaratılmıştır. Her iki sistem de paralel port
bağlantısını hızlandırmayı hedefler. ECP portu yazıcı ve tarayıcılar
için, EPP ise paralel portu kullanan yazıcı dışındaki araçlar için
uygundur. ECP modu, DMA ve tampon bellek gibi avantajlara sahiptir.




• Gate A20 Option: İşte PC’nin çok eski zamanlarından günümüze gelen bir
seçenek. Temel olarak klavye kontrolcüsü ile ilgilidir, varsayılan
ayardan farklı bir değere getirmeniz gerekmez.



• CPU L2 Cache ECC Check: ECC, bellek hatalarını belirleyip, düzeltmeye
yarayan bir sistemdir. Bu seçeneği aktif hale getirmeniz, işlemcinin
kullandığı Level 2 tampon belleğin ECC fonksiyonuna sahip olup
olmamasını belirler. Güncel işlemciler L2 cache belleklerini işlemcinin
içinde taşıdıkları için bu ayarın anlamı kalmıyor. Bu ayar daha çok L2
tampon belleğin işlemci çekirdeğinin dışında olduğu sistemler için
geçerli. Aktif hale geldiğinde, performansa çok ufak miktarda olumsuz
etkisi olacaktır.

• Swap Floppy Drive: Eğer iki disket sürücünüz varsa, bu seçenek ile A:
olarak görünenin B:, B: olarak görünenin ise A: olarak görünmesini
sağlayabilirsiniz. Bu seçeneği olmayan BIOS’larda aynı işi yapmak için
sistemi söküp, sürücülerin kablolarını değiştirmeniz gerekecektir.



• Typematic Ayarları: Her BIOS’da bulunan tarihi ayarlardan birisi de bu
seçenekler. Klavyede bir tuşa basılı tuttuğunuzda, tuşun kaç saniye
sonra devamlı basılı kaldığının anlaşılacağını, basılı kalan tuşun ardı
ardına karakter basarken saniyede kaç karakter basacağını bu ayar
belirler. Güncel sistemlerde genelde devre dışıdır, bizim önerimiz de
varsayılan değerlerde bırakmanız.




• Report No FDD for Win95: Windows 95’in kötü bir huyu vardır,
sisteminizde disket sürücü olmasa bile varmış gibi davranıp sorun
yaratabilir. Eğer sisteminizde disket sürücü yoksa ve Windows 95
kullanıyorsanız, bu ayarı aktif hale getirin, sorunlar çözülsün. Aksi
halde varsayılan değerinde bırakın.



• Memory Hole at 15M-16M: Yine her BIOS’da bulunan ve temelleri çok
eskiye dayanan bir seçenek. Kimi eski ISA kartların taşıdıkları BIOS’lar
(Evet, ek donanımların kendi BIOS’ları da olabilir) sistem belleğinin
15MB ile 16MB’ları arasındaki bir bölüme yerleşirler. Eğer böyle bir
kartınız varsa, çalışabilmesi için bu seçeneği “Enabled” yapmalısınız.
Günümüzde bu durumu gerektirecek bir donanım yok denebilir.



• USB Keyboard Support: Ülkemizde hala yaygın değiller ama sisteme USB
üzerinden bağlanan klavyeler dünyada var. Bu ayarın “OS” ve “BIOS” gibi
iki seçeneği vardır. Eğer bir USB klavyeniz varsa ve bu klavyeyi DOS
gibi işletim sistemlerinde de kullanmak istiyorsanız, bu seçeneği BIOS
yapmalısınız. Aksi halde, örneğin bir BIOS güncellemesi için sistemi
disketten açtığınızda klavyeniz çalışmaz.



• Force Update ESCD: ESCD, Extended System Configuration Data
kelimelerinin baş harflerinden oluşan bir kısaltmadır. Tak-Çalıştır (Plug
‘n Play) sistemi ile bağlantılı olan bu birim, sistem kaynaklarının
çeşitli donanımlar arasında dağılımını düzenler. Sisteminize yeni bir
kart taktığınızda, bu seçeneği aktif hale getirip sisteminizi yeniden
başlatmanız, yeni kartın sistem tarafından tanınmasını
kolaylaştırabilir. Bu seçenek işlevini tamamladıktan sonra yine devre
dışı hale gelir.




• PCI Latency Timer: Bu değer, bir PCI kartın, PCI veriyolunu ne kadar
süreyle meşgul edebileceğini belirler. Çok yükseltmeniz yada çok
azaltmanız sorun yaratacaktır, genelde varsayılan değer olan 32’de
bırakın.



• VGA use IRQ ve USB use IRQ: Bu seçenekler ekran kartınızın ve USB
kontrolcünüzün bir sistem kesmesi (IRQ) kullanıp kullanmayacağını
belirler. Güncel bir ekran kartınız varsa “VGA use IRQ” seçeneğini
mutlaka onaylamalısınız. Eğer sisteminizde hiç bir USB cihaz
kullanmıyorsanız, “USB use IRQ” seçeneğini kapatabilirsiniz.



• Boot Other Devices: Yeni anakartlarda, sistemin sıra ile hangi
araçlardan açılabileceğini seçtiğimiz kısımda, bir de bu seçenek var.
Anlamı ise, sistemin eğer belirttiğimiz cihazlardan açılamazsa, başka
cihazlara da erişip erişmeyeceğini belirlemek. Örneğin siz sistemin
açılacağı cihazları sırasıyla Hard Disk, CD-ROM ve SCSI olarak
seçtiyseniz ve bu seçeneği de aktif hale getirdiyseniz, sistem bu
cihazlardan boot edemezse, bu sefer disket sürücüyü de kontrol
edecektir.




• Delay IDE Init: Bazı eski sabit disklerin, çalışmaya başlamarı ile
kullanıma hazır olmaları arasında belli bir süre gerekmektedir. Eğer bu
kadar antika bir diskiniz varsa, diskinizin hazır olması için gereken
süreyi buradan ayarlayabilirsiniz. Sistem, açılmadan önce diskinizin
kullanıma hazır hale gelmesini bekleyecektir.



• Run VGABIOS if S3 Resume: Sadece çok yeni anakartlarda gördüğümüz bu
seçenek, Suspend-to-RAM (STR) moduna girdikten sonra kendine gelemeyen
ekran kartınızı, yeniden çalışmaya ikna etmenizi sağlar. Eğer sisteminiz
bekleme (stand-by) durumuna geçtikten sonra, yeniden sistemi kullanmak
istediğinizde bütün cihazlar çalışmaya başlıyor ama monitöre görüntü bir
türlü gelmiyorsa, bu seçeneği aktif hale getirin.